BẢO HIỂM XÃ HỘI
I. Một vài nét về chính sách BHXH ở Việt Nam qua các giai đoạn:
1. Giai đoạn từ sau Cách mạng tháng Tám đến năm 1995
Sau khi Cách mạng tháng Tám năm 1945 thành công, Nhà nước ta đã sớm quan tâm tới chính sách BHXH, việc thực hiện chính sách BHXH được triển khai khá sớm. Những văn bản pháp luật về BHXH được lần lượt ban hành như: Sắc lệnh số 54/SL ngày 3/11/1945 của Chủ tịch chính phủ lâm thời quy định những căn cứ, điều kiện để công chức nhà nước được hưởng chế độ hưu trí; Sắc lệnh số 105/SL ngày 14/06/1946 của Chủ tịch nước Việt Nam dân chủ cộng hoà ấn định việc cấp hưu bổng cho công chức Nhà nước; Sắc lệnh số 76/SL ngày 20/05/1950 của Chủ tịch nước Việt Nam dân chủ cộng hoà trong đó có quy định cụ thể về chế độ thai sản, chăm sóc y tế, tai nạn lao động, trợ cấp hưu trí và tử tuất đối với công chức Nhà nước; Sắc lệnh số 29/SL ngày 13/03/1947 và Sắc lệnh 77/SL ngày 22/05/1950 quy định các chế độ trợ cấp ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, hưu trí, tử tuất đối với công nhân. Đối tượng BHXH lúc này chỉ bao gồm hai đối tượng là công nhân và viên chức Nhà nước, chính sách BHXH bao gồm các chế độ: thai sản, ốm đau, tai nạn lao động, hưu trí và tử tuất.
Sau khi hoà bình được lập lại ở miền Bắc, thi hành Hiến pháp năm 1959, Hội đồng Chính phủ ban hành Điều lệ tạm thời về các chế độ BHXH đối với công nhân, viên chức Nhà nước (kèm theo Nghị định 218/CP ngày 27/12/1961). Theo Điều lệ tạm thời, quỹ BHXH được chính thức thành lập và thuộc vào Ngân sách Nhà nước. Các cơ quan, doanh nghiệp Nhà nước phải nộp một tỉ lệ phần trăm nhất định so với tổng quĩ lương, công nhân viên chức Nhà nước không phải đóng góp cho quỹ BHXH. Các chế độ BHXH được thực hiện gồm: ốm đau, thai sản, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp, mất sức lao động, hưu trí và tử tuất.
Trong thời kỳ từ năm 1950 tới năm 1995, có thể chia ra làm ba giai đoạn sau:
- Thời kỳ 1950 tới năm 1962: tình hình kinh tế, tài chính giai đoạn này khó khăn nên quỹ BHXH chưa được thành lập; về chế độ BHXH chỉ mới được thực hiện hai chế độ là: hưu trí và nghỉ mất sức. Mức hưởng còn mang tính bình quân với tinh thần chủ yếu là "đồng cam, cộng khổ", chưa mang tính chất lâu dài. Các khoản chi về hưu trí và mất sức lao động còn lẫn lộn với tiền lương nên còn rất khó khăn trong công tác hạch toán. Toàn bộ chi phí cho hoạt động BHXH được lấy từ nguồn chi Ngân sách Nhà nước, công nhân viên chức khi được hưởng trợ cấp BHXH chỉ được hưởng trợ cấp một lần, với mức hưởng bằng 1 năm công tác được một tháng lương, tối đa không quá 6 tháng lương (theo điều 35 Sắc lệnh 77/SL quy định).
- Thời kỳ từ năm 1962 cho tới quý II năm 1964: giai đoạn này được đánh dấu bằng việc ban hành Điều lệ tạm thời gắn liền với việc quản lý sự nghiệp BHXH của Tổng Công đoàn Việt Nam (hiện nay là Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam), theo quy định thì Tổng Công đoàn Việt Nam chịu trách nhiệm thực hiện sự nghiệp BHXH, quản lý việc thực hiện 6 chế độ theo Điều lệ tạm thời (bao gồm các chế độ: ốm đau, hưu trí, thai sản, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp, tử tuất và mất sức lao động). Cũng theo Điều lệ tạm thời này, quỹ BHXH đã được chính thức thành lập và thuộc vào Ngân sách Nhà nước, những người lao động tham gia BHXH không phải đóng góp vào quỹ BHXH, những đơn vị sử dụng lao động chỉ phải nộp một tỷ lệ nhất định so với tổng quỹ lương tháng dùng để chi trả cho những người lao động trong đơn vị.
- Thời kỳ từ quý II năm 1964 tới năm 1995: Giai đoạn này được đánh dấu bằng việc Chính phủ ban hành Nghị định 31/CP ngày 20/3/1963 giao trách nhiệm quản lý sự nghiệp BHXH cho 2 tổ chức là: Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam tổ chức và thực hiện 3 chế độ ngắn hạn là: ốm đau, thai sản, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp; Bộ Nội vụ (nay là bộ Lao động - Thương binh và Xã hội) quản lý và thực hiện 3 chế độ dài hạn còn lại. Ngày 10/07/1965, Hội đồng Chính phủ ra Quyết định số 62/CP giao trách nhiệm quản lý một phần quỹ BHXH cho Bộ Nội vụ.
Chính phủ ban hành Nghị định 43/SL ngày 22/06/1993, quy định tạm thời về các chế độ BHXH, đây là một bước đệm để trước hết nhằm xoá bỏ tư duy bao cấp trong hoạt động của BHXH. Nghị định này đã quy định rõ đối tượng tham gia, đối tượng được hưởng, các chế độ, nguồn hình thành quỹ BHXH; Nghị định này ra đời phù hợp với nguyện vọng của người lao động ở các thành phần kinh tế và phù hợp với công cuộc đổi mới kinh tế ở nước ta. Tuy nhiên, do tình hình kinh tế còn gặp nhiều khó khăn, số lượng đối tượng được hưởng chính sách BHXH lại đông, vì vậy chính sách BHXH này còn nhiều hạn chế, thể hiện ở một số điểm sau đây:
+ Các chế độ, chính sách BHXH được quản lý vẫn phân tán cho hai hệ thống thực hiện. Hệ thống thứ nhất quản lý các chế độ ngắn hạn do Tổng Công đoàn Việt Nam quản lý với ba chế độ (ốm đau, thai sản, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp); hệ thống thứ hai quản lý các chế độ dài hạn do ngành Lao động - Thương binh và Xã hội quản lý với ba chế độ (hưu trí, tử tuất, mất sức lao động).
+ Nhà nước hỗ trợ lớn từ Ngân sách do thu không đủ chi, cơ chế quản lý chưa tập trung thống nhất, đã phát sinh một số kẽ hở trong cơ chế quản lý tài chính, quản lý đối tượng tham gia BHXH như: các đối tượng tham gia BHXH thường đóng không đủ, tình trạng khai man về tuổi và thời gian công tác, tình trạng tính toán quy đổi thời gian công tác không hợp lý, quản lý các chế độ thai sản, ốm đau, tai nạn lao động và bệnh nghè nghiệp còn lỏng lẻo và theo cơ chế khoán nên gây ra sự lãng phí cho Ngân sách Nhà nước, thất thoát tài sản của Nhà nước.
+ Đối tượng tham gia BHXH còn bị bó hẹp (mới chỉ thực hiện ở thành phần là công nhân, viên chức Nhà nước), chưa được mở rộng ra cho các thành phần kinh tế khác.
+ Mối quan hệ giữa người lao động và người sử dụng lao động và các cơ quan tiến hành BHXH bị tách rời, thiếu thống nhất, thiếu sự chặt chẽ và phối hợp giữa các cơ quan, ban ngành.
+ Các chính sách BHXH mang nặng tính bao cấp, chưa thể hiện được bản chất của hoạt động BHXH, do đó việc thực hiện BHXH gần như là một đặc ân của Nhà nước đối với người lao động của mình, cơ chế tạo nguồn quỹ riêng chưa có, việc thực hiện các chế độ BHXH thực sự là gánh nặng đối với Ngân sách Nhà nước.
2. Giai đoạn từ năm 1995 cho đến nay:
2.1. Về chính sách BHXH
Trước sự đổi mới kinh tế - xã hội mạnh mẽ về nhiều mặt, một thưc tế khách quan được đặt ra là công tác BHXH cũng cầng cần có được sự đổi mới, điều chỉnh cho phù hợp với những yêu cầu của giai đoạn mới.
Do đó, trong thời gian từ năm 1995 trở lại đây, Nhà nước đã ban hành các văn bản về BHXH, bao gồm:
- Nghị định số 12/CP ngày 26/01/1995 của Chính phủ ban hành Điều lệ BHXH áp dụng đối với công nhân, viên chức Nhà nước và mọi người lao động theo loại hình BHXH bắt buộc để thực hiện thống nhất trong cả nước. Các chế độ BHXH được qui định trong Nghị định 12/CP bao gồm: chế độ trợ cấp ốm đau, thai sản, hưu trí, tử tuất, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp; như vậy, so với chính sách BHXH cũ, Điều lệ BHXH mới này chỉ còn thực hiện năm chế độ thay vì sáu chế độ, việc bỏ chế độ trợ cấp mất sức lao động được cả người sử dụng lao động và người lao động đều đồng tình ủng hộ.
Theo quy định của Điều lệ BHXH mới thì những đối tượng sau đây phải tham gia BHXH bắt buộc là:
+ Người lao động làm việc trong các doanh nghiệp Nhà nước.
+ Người lao động làm việc trong các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế ngoài quốc doanh có sử dụng từ 10 lao động trở lên.
+ Người lao động Việt Nam làm việc trong các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài, khu chế xuất, khu công nghiệp, trong các tổ chức, cơ quan nước ngoài hoặc tổ chức quốc tế tại Việt Nam, trừ trường hợp Điều ước quốc tế mà nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam tham gia ký kết có quy định khác.
+ Người lao động làm việc trong các tổ chức kinh doanh dịch vụ thuộc cơ quan hành chính, sự nghiệp, cơ quan Đảng, đoàn thể.
+ Người lao động làm việc trong các doanh nghiệp, các tổ chức dịch vụ thuộc lực lượng vũ trang.
+ Người giữ chức vụ dân cử, bầu cử làm việc trong các cơ quan quản lý Nhà nước, Đảng, đoàn thể từ Trung ương đến cấp huyện.
+ Công chức, viên chức Nhà nước làm việc trong các cơ quan hành chính sự nghiệp; người làm việc trong các cơ quan Đảng, đoàn thể từ Trung ương đến cấp huyện.
Các đối tượng đi học, thực tập, công tác điều dưỡng trong và ngoài nước mà vẫn hưởng tiền lương hoặc tiền công thì cũng thuộc đối tượng thực hiện BHXH bắt buộc.
- Nghị định 19/CP ngày 16/02/1995 của Chính phủ về việc thành lập cơ quan BHXH Việt Nam. Từ ngày 1/10/1995, hệ thống BHXH Việt Nam bước vào hoạt động trên phạm vi toàn quốc, sự ra đời và hình thành của BHXH Việt Nam là một bước ngoặt lớn, quan trọng trong quá trình phát triển của BHXH Việt Nam trong giai đoạn mới.
- Nghị định số 45/CP ngày 15/07/1995 của Chính phủ ban hành Điều lệ BHXH đối với sỹ quan, quân nhân chuyên nghiệp, hạ sỹ quan, binh sỹ quân đội nhân dân và công an nhân dân. Các chế độ trong Điều lệ BHXH áp dụng cho lực lượng vũ trang này gồm có: chế độ trợ cấp ốm đau, chế độ thai sản, chế độ tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp, chế độ hưu trí và chế độ tử tuất.
- Nghị định số 09/1998/NĐ-CP ngày 23/01/1998 của Chính phủ ban hành sửa đổi, bổ sung Nghị định 50/CP ngày 26/07/1995 của Chính phủ về chế độ sinh hoạt phí đối với cán bộ xã, phường, thị trấn.
- Nghị định số 73/1998/NĐ-CP ngày 19/08/1999 của Chính phủ về chính sách khuyến khích xã hội hoá đối với các hoạt động trong lĩnh vực giáo dục, y tế, văn hoá, thể thao. Quy định người lao động làm việc trong các cơ sở ngoài công lập trong các các lĩnh vực kể trên được tham gia và hưởng mọi quyền lợi như người lao động trong các đơn vị công lập.
- Nghị định 52/1999/NĐ-CP của Chính phủ quy định người lao động và chuyên gia Việt Nam đi làm việc có thời hạn ở nước ngoài phải tham gia BHXH bắt buộc và được hưởng các chế độ hưu trí và tử tuất.
- Quyết định số 37/2001/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về việc nghỉ dưỡng sức, phục hồi sức khoẻ cho người lao động tham gia BHXH; quy định thực hiện chế độ nghỉ dưỡng sức, phục hồi sức khoẻ đối với người lao động tham gia BHXH có từ đủ 3 năm trở lên tại cơ quan, đơn vị mà bị suy giảm sức khoẻ; sau khi điều trị do ốm đau, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp mà chưa phục hồi sức khoẻ hoặc lao động nữ yếu sức khoẻ sau khi nghỉ thai sản.
Trong giai đoạn này, sự thay đổi quan trọng nhất trong quản lý BHXH là việc quỹ BHXH được quản lý tập trung thống nhất với một ngành quản lý và thực hiện các chính sách về BHXH của Nhà nước. Việc tập trung quản lý tạo ra sự thống nhất trong các hoạt động BHXH, việc chỉ đạo, phối hợp, kết hợp các hoạt động BHXH được chính xác nhịp nhàng, tránh được sự phân tán trong hoạt động BHXH như ở giai đoạn trước năm 1995.
Từ những đổi mới rất cơ bản trong chính sách kinh tế, các chính sách xã hội, trong đó có chính sách BHXH cũng phải đổi mới cho phù hợp với tình hình kinh tế – xã hội của đất nước, theo kịp với sự đổi mới nhanh chóng và mạnh mẽ của nền kinh tế thị trường.
Nghị định số 12/CP ngày 26/1/1995 và Nghị định số 19/CP ngày 16/2/1995 của Chính phủ thành lập BHXH Việt Nam và ban hành Điều lệ BHXH là một bước đổi mới quan trọng trong tổ chức và chính sách BHXH, thống nhất tổ chức quản lý BHXH vào một mối, mở rộng các đối tượng áp dụng các chế độ BHXH, quỹ BHXH thực hiện hạch toán độc lập với Ngân sách Nhà nước, theo chế độ tài chính của Nhà nước và được Nhà nước bảo hộ…
- Nghị định số 01/2003/NĐ-CP của chính phủ Về việc sửa đổi, bổ sung một số điều của Điều lệ Bảo hiểm xã hội ban hành kèm theo Nghị định số 12/CP ngày 26 tháng 01 năm 1995 của Chính phủ.
- Ngày 29/6/2006, tại Kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XI đã thông qua Luật BHXH. Phạm vi điều chỉnh của Luật BHXH gồm các quy định về chế độ, chính sách, quyền và nghĩa vụ của người lao động các cơ quan tổ chức và cá nhân tham gia BHXH. Luật BHXH quy định và mở rộng thêm quyền lợi cho người tham gia BHXH. Điểm mới nhất trong Luật BHXH là mở rộng đối tượng tham gia, ngoài các đối tượng tham gia như hiện nay, có thêm đối tượng là hạ sỹ quan, binh sĩ trong lực lượng vũ trang có thời hạn được tham gia đầy đủ các chế độ BHXH bắt buộc, nhất là chế độ hưu trí. Có 2 chế độ mới được quy định trong luật là người lao động làm việc theo hợp đồng hoặc hợp đồng nếu bị thất nghiệp và có đủ các điều kiện theo quy định thì được hưởng chế độ bảo hiểm thất nghiệp, BHXH tự nguyện thể hiện sự công bằng về quyền lợi được tham gia BHXH trong xã hội, có thể tham gia khi đang tham gia BHXH bắt buộc hoặc có nhu cầu được tham gia BHXH để đảm bảo cuộc sống khi tuổi già. BHXH tự nguyện có các chế độ hưu trí và tử tuất được quy định tương tự như BHXH bắt buộc, có sự liên thông giữa BHXH bắt buộc và BHXH tự nguyện và ngược lại, tạo điều kiện thuận lợi cho người lao động hưởng chế độ hưu trí khi vừa có thời gian đóng BHXH bắt buộc vừa có thời gian đóng BHXH tự nguyện.
- Nghị định của chính phủ số 152/2006/NĐ-CP ngày 22 tháng 12 năm 2006 Nghị định này hướng dẫn một số điều của Luật Bảo hiểm xã hội về bảo hiểm xã hội về đối tượng áp dụng, quyền và trách nhiệm của các bên tham gia bảo hiểm xã hội; các chế độ bảo hiểm xã hội; quỹ bảo hiểm xã hội; thủ tục thực hiện bảo hiểm xã hội; khiếu nại, tố cáo về bảo hiểm xã hội và quản lý quỹ bảo hiểm xã hội.
- Nghị định của chính phủ số 190/2007/NĐ-CP ngày 28 tháng 12 năm 2007 Nghị định này hướng dẫn một số điều của Luật Bảo hiểm xã hội về đối tượng áp dụng; quyền và trách nhiệm của các bên tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện; các chế độ bảo hiểm xã hội tự nguyện; Quỹ bảo hiểm xã hội tự nguyện; thủ tục thực hiện bảo hiểm xã hội tự nguyện; khiếu nại, tố cáo về bảo hiểm xã hội tự nguyện và quản lý nhà nước về bảo hiểm xã hội tự nguyện.
- Luật Bảo hiểm y tế đã được Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam khóa XII, kỳ họp thứ 4 thông qua ngày 14 tháng 11 năm 2008. Phạm vi điều chỉnh của Luật BHYTgồm các quy định về chế độ, chính sách, quyền và nghĩa vụ của người lao động các cơ quan tổ chức và cá nhân tham gia BHYT. Luật BHYT quy định và mở rộng thêm quyền lợi cho người tham gia BHYT. Điểm mới nhất trong Luật BHYT là mở rộng đối tượng tham gia, ngoài các đối tượng tham gia như hiện nay, có thêm đối tượng không phải là người lao động......
Quỹ BHXH được hạch toán theo các quỹ thành phần: quỹ ốm đau và thai sản, quỹ tai nạn lao động - bệnh nghề nghiệp, quỹ hưu trí và tử tuất, quỹ BHXH tự nguyện và quỹ bảo hiểm thất nghiệp. Để đảm bảo quỹ hưu trí và tử tuất cân đối lâu dài, đây là nội dung cơ bản đảm bảo an sinh xã hội đã được qui định trong Luật BHXH, quỹ không bị phá sản, Nhà nước có chính sách ưu tiên đầu tư quỹ, có điều chỉnh về mức đóng cho quỹ hưu trí và tử tuất, từ năm 2007 được tính là 16% (hiện nay là 15%) do chuyển 1% từ khoản đóng cho trợ cấp ốm đau, thai sản, TNLĐ - BNN và từ năm 2010 trở đi tăng dần mức đóng vào quỹ hưu trí, tử tuất để đến năm 2014 là 22%, trong đó người lao động đóng 8%, người sử dụng lao động đóng 14%. Người sử dụng lao động phải chi trả kịp thời chế độ ốm đau, thai sản cho người lao động, hàng tháng phải đóng 3% quỹ tiền lương, tiền công vào quỹ ốm đau và thai sản, trong đó người sử dụng lao động giữ lại 2% để trả cho người lao động đủ điều kiện hưởng chế độ ốm đau, thai sản.
2.2. Về việc tổ chức thực hiện:
Để triển khai việc thực hiện chính sách và chế độ BHXH, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 19/CP ngày 16/02/1995 về việc thành lập BHXH; ngày 26/09/1995, Chính phủ ban hành Quyết định 606/TTg ban hành quy chế tổ chức và hoạt động của BHXH Việt Nam, theo đó "BHXH Việt Nam được thành lập trên cơ sở thống nhất các tổ chức các tổ chức BHXH hiện nay ở Trung ương và địa phương do hệ thống Lao động - Thương binh và Xã hội và Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam đang quản lý giúp Thủ tướng Chính phủ chỉ đạo, quản lý quỹ BHXH và thực hiện các chế độ, chính sách BHXH theo pháp luật của Nhà nước". Ngày 22 tháng 8 năm 2008 Chính phủ ban hành Nghị định 94/2008/NĐ-CP qui định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và tổ chức bộ máy của Bảo hiểm xã hội Việt Nam
Bảo hiểm Xã hội Việt Nam chịu sự quản lý nhà nước của Bộ Lao động Thương binh và Xã hội về bảo hiểm xã hội, của Bộ Y tế về bảo hiểm y tế, của Bộ Tài chính về chế độ chính sách đối với các quỹ bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế., tổ chức bộ máy của BHX Việt Nam được tổ chức như sau:
- Hội đồng Quản lý BHXH Việt Nam là cơ quan quản lý cao nhất của BHXH Việt Nam:
Hội đồng quản lý gồm đại diện lãnh đạo Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, Bộ Y tế, Bộ Tài chính, Bộ Nội vụ, Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam, Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam, Liên minh hợp tác xã Việt Nam, Hội Nông dân Việt Nam, Tổng Giám đốc Bảo hiểm Xã hội Việt Nam và thành viên khác do Chính phủ quy định.
Sau khi có Luật Bảo hiểm xã hội 2007:
- Hội đồng quản lý bảo hiểm xã hội do Chính phủ thành lập, có trách nhiệm chỉ đạo và giám sát hoạt động của tổ chức bảo hiểm xã hội.
- Hội đồng quản lý bảo hiểm xã hội gồm đại diện Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, Bộ Tài chính, Tổng liên đoàn lao động Việt Nam, Phòng thương mại và công nghiệp Việt Nam, Liên minh hợp tác xã Việt Nam, tổ chức bảo hiểm xã hội và một số thành viên khác do Chính phủ quy định.
- Hội đồng quản lý bảo hiểm xã hội có Chủ tịch, các Phó Chủ tịch và các ủy viên do Thủ tướng Chính phủ bổ nhiệm, miễn nhiệm, cách chức.
- Quy chế làm việc của Hội đồng quản lý bảo hiểm xã hội do Chính phủ quy định.
- BHXH Việt Nam được tổ chức thành hệ thống từ Trung ương tới địa phương, gồm có:
Cơ cấu tổ chức của Bảo hiểm Xã hội Việt Nam ở Trung ương
1. Ban Thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội
2. Ban Thực hiện chính sách bảo hiểm y tế
3. Ban Thu
4. Ban Chi
5. Ban Cấp sổ, thẻ
6. Ban Tuyên truyền
7. Ban Hợp tác quốc tế
8. Ban Kiểm tra
9. Ban Thi đua - Khen thưởng.
10. Ban Kế hoạch - Tài chính.
11. Ban Tổ chức cán bộ.
12. Văn phòng
13. Viện Khoa học bảo hiểm xã hội
14. Trung tâm Thông tin
15. Trung tâm Lưu trữ
16. Trường Đào tạo nghiệp vụ bảo hiểm xã hội
17. Báo Bảo hiểm Xã hội
18. Tạp chí Bảo hiểm Xã hội
+ Cấp tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương là BHXH tỉnh, thành phố trực thuộc BHXH Việt Nam.
+ Cấp quận, huyện, thị xã, thành phố trực thuộc tỉnh là BHXH quận, huyện trực thuộc BHXH tỉnh.
